Zasada wpojona każdemu medykowi od samych początków trzymania w rękach strzykawki głosi: „należy pozbyć się całego powietrza ze strzykawki, aby wraz z lekiem nie podać do linii naczyniowej powietrzna, który może prowadzić do śmiertelnego zatoru powietrznego”. Każdy zapewne wykonuje tę procedurę już automatycznie. Jednak warto zastanowić się, czy każda ilość powietrza jest groźna? Jeśli tak – to ile mililitrów powietrzna może prowadzić do groźnych powikłań? A może jakaś niewielka ilość powietrza jest dopuszczalna? Jakie są jeszcze sytuacje, w których do zatoru może dojść?

Zator powietrzny

Według definicji podanej przez portal bezpiecznalinianaczyniowa.pl naczyniowy zator powietrzny występuje w przypadku przedostania się powietrza (lub gazu pochodzącego z zewnątrz np. spoza organizmu) z pola operacyjnego lub innego źródła do wnętrza żył lub tętnic, co powoduje efekt ogólnoustrojowy.

O zatorze – ang. venous air embolism (VAE) możemy mówić wtedy, gdy do systemu naczyniowego dostanie się powietrzne. Zazwyczaj jest spowodowany interwencją personelu medycznego podczas wykonywania procedur.

Mechanizm zatoru

Według: Perdue MB. Intravenous complications. In: Perucca R. Infusion therapy equipment: types of infusion therapy equipment. In: Infusion therapy in clinical practise. Philadelphia: Saunders 2001; 418-445 oraz Phillips LD, Kuhn MA. Manual of intravenous medications. Lippincott Williams & Wilkins 1997; 294-95.

• powietrzne, które dostało się do krwioobiegu przemieszcza się w kierunku serca
• na zastawce płucnej następuje zapowietrzenie
• uniemożliwiony wypływ krwi z prawej komory powoduje jej (i przedsionka) przeciążenie krwią
• wzrasta kurczliwość mięśnia sercowego
• siła, z jaką serce próbuje przetłoczyć krew przez przeszkodę powoduje rozbicie pęcherza powietrza na mniejsze pęcherzyki
• te dostają się do krążenia płucnego zaburzając naturalny przepływ
• powoduje to hipoksję
• następuje silny skurcz naczyń, który prowadzi do przeciążenia prawej komory
• obniża się objętość krwi, która wydostaje się z prawej komory
• zmniejsza się rzut serca

Przyczyny zatoru

• przedostawanie się powietrza do otwartego systemu naczyniowego (w tym iniekcje) lub infuzje
• nieodpowiednie wypełnienie i odpowietrzenie aparatu do infuzji
• interwencje chirurgiczne, położnicze, ginekologiczne lub ortopedyczne

Objawy

Według Perdue MB. Intravenous complications. In: Perucca R. Infusion therapy equipment: types of infusion therapy equipment. In: Infusion therapy in clinical practise. Philadelphia: Saunders 2001; 418-445.

Objawy zatoru powietrznego zależą od ilości powietrza, które przedostało się do krążenia. Mogą to być:

• duszność
• ból w klatce piersiowej
• bradypnoe
• sinica

Wszystkie te objawy zwiastują pogłębiającą się niewydolność oddechową, co w konsekwencji doprowadza do zaburzeń świadomości, załamania krążenia (wstrząs), a następnie NZK.

Zapobieganie

Według bezpiecznalinianaczyniowa.pl prewencja polega na:

• prawidłowym, zgodnym z procedurą ułożeniem pacjenta
• przestrzeganiu instrukcji obsługi produktów do infuzji
• stosowaniu połączenia typu Luer-Lock
• natychmiastowej wymianie nieszczelnych przewodów do infuzji
• stosowaniu systemów infuzyjnych z mechanizmem zatrzymywania powietrza
• stosowaniu nowoczesnych filtrów infuzyjnych

To ile tych mililitrów?

W “Die Schwester Der Pfleger” 43. Jahrg. 8/04, Bibliomed Verlag, Melsungen, Germany opublikowano artykuł, w którym autor Thomas Riemann przytoczył na ten temat badania naukowe. Przedstawiam to co jest najciekawsze:

1. Nie istnieje jedna konkretna wartość w mililitrach, ponieważ wystąpienie zatoru powietrznego jest sumą wielu czynników. W praktyce jest raczej rzadkim powikłaniem, co nie znaczy, że nie może doprowadzić do śmierci.
2. Nieodpowiednio odpowietrzony aparat do infuzji (ok. 6 ml) może wywołać zator powietrzny. U osób dorosłych może przebiegać bezobjawowo, ale już u dzieci, w szczególności u wcześniaków i noworodków, nawet minimalna ilość powietrza może doprowadzić do zatoru z poważnymi powikłaniami.
3. Badania naukowe przeprowadzone na psach i owcach wykazały, że niebezpieczeństwo zatoru powietrznego zależy od objętości na kilogram ciężaru ciała, czasu oraz objętości pojedyńczego bolusa, szybkości i drogi podania (do żyły obwodowej czy centralnej). Psie zgony następowały po podaniu powietrza o objętości 0,69 ml/kg/min.
4. W układzie tętniczym, nawet najmniejsze pęcherzyki powietrza mogą spowodować zawał mięśnia sercowego lub udar mózgu.

Źródło angielskie niemieckiej publikacji: http://www.safeinfusiontherapy.com/documents/french/Acrobat-Dokument.pdf

Ponadto w nowszych badaniach możemy znaleźć następujące dane:

1. Mirski MA, Lele AV, Fitzsimmons L, Toung TJ. Diagnosis and treatment of vascular air embolism. Anesthesiology. 2007 Jan. 106(1):164-77.

3-5 ml/kg m.c. może spowodować wstrząs i zatrzymanie krążenia.

2. Moon RE. Air or gas embolism. Feldmeier JJ. Hyperbaric Oxygen Therapy: Committee Report. Kensington, MD: Undersea and Hyperbaric Medical Society; 2003. 5-10.

20 ml powietrza drogą dożylną może grozić śmiercią.